سیمای خانواده در رمان فارسی دهه شصت

این کتاب با پیشگفتاری از نگارنده کتاب، با یک مقدمه و در سه فصل نگاشته شده است. نویسنده کتاب در پیشگفتار به ذکر ادبیات داستانی به معنای جدید پرداخته و اشاره کرده است که همزمان با انقلاب مشروطه و تحولات سیاسی- اجتماعی دغدغه پرداختن به مسائل اجتماعی شکل گرفته است به گونه‌ای که رمان اجتماعی و واقع‌گرا از قدیم‌ترین و شایع‌ترین انواع رمان در ایران بوده است. این نوع رمان با تصویرسازی خلاقانه مناسبات و روابط انسانی و اجتماعی بویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، عرصه کشف هویت و بازخوانی مسائل فرهنگی و اجتماعی قرار گرفته است.

در این کتاب ساختار و مناسبات درون نهاد خانواده، در ادبیات داستانی واقع گرای دهه شصت (۱۳۶۹-۱۳۶۰) بررسی شده است که بخش اول آن از طرح سه ساله «سیمای خانواده در رمان اجتماعی سه دهه پس از انقلاب اسلامی» است که در پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی انجام شده است.

در بخش مقدمه نویسنده کتاب به معرفی رمان اجتماعی می‌پردازد و مطرح می کند که رمان اجتماعی به رمانی اطلاق می شود که توجه اصلی نویسنده در آن، معطوف به مسائل اجتماعی و تأثیر آن بر شخصیت‌های داستان است. وی ادامه می‌دهد که در این نوع از رمان‌‌ها نویسنده سعی دارد به بیان دردها و کاستی های اجتماعی بپردازد و اثرگذاری اوضاع اجتماعی- اقتصادی را بر شخصیت ها و رویدادهای داستان به تصویر کشد.

این کتاب از سه فصل با عنوانهای «جایگاه خانواده در ادبیات کلاسیک فارسی»، «خانواده در رمان فارسی پیش از انقلاب»، «مناسبات خانوادگی در رمانهای اجتماعی دهه شصت» تشکیل شده است.

در فصل اول این کتاب به پیشینه خانواده و تعارف آن، خانواده در ایران باستان، خانواده در متون تعلیمی پس از اسلام، خانواده در ادبیات عامه پرداخته شده است. در این فصل به نهاد خانواده به عنوان یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی اشاره شده که در میان نهادها وسازمان های اجتماعی دیگر جایگاه ویژه ای دارد و هنوز نخستین پایگاهی است که پیوندهای عاطفی در آن شکل می‌گیرد و فرآیند جامعه‌پذیری کودک نیز از آنجا آغاز می‌شود.

دکتر عاملی رضایی نویسنده کتاب؛ در فصل دوم به تعریف رمان، انواع رمان، رمان اجتماعی و مناسبات خانوادگی در رمان اجتماعی از ابتدا تا انقلاب اسلامی پرداخته است. وی به ادبیات به عنوان بیان خلاقانه مناسبات و روابط انسانی اشاره می کند که این مناسبات در خانواده؛ که به عنوان هسته اولیه مناسبات و تعامل میان افراد است، شکل می‌گیرد.

ادبیات داستانی واقع گرا در ایران به دلیل اهمیت و کارکرد خاص خود، همواره در تعامل با نهادهای اجتماعی بوده است و نویسندگان، عموماً بیان واقعیت های اجتماعی را برای خود نوعی رسالت می دانسته‌اند. مفهوم خانواده در اکثررمان‌های ایرانی نقش کلیدی دارد و همواره نقش اصلی داستان در درون خانواده معرفی می شود.

فصل سوم کتاب دربردارنده مباحث اصلی کتاب است در این فصل روش پژوهش و انواع رمان‌هایی که مورد بررسی قرار گرفته است، مطرح شده است. در ابتدای فصل، برای مقدمه‌ به امور خانواده‌های قبل از انقلاب همچون روابط و مناسبات خانوادگی، معیارهای همسرگزینی، شیوه ازدواج، تقسیم کاردر خانواده، ازدواج، طلاق و مناسک و مراسم پرداخته شده است. سپس به منظور بررسی این مناسبات خانوادگی رمان‌هایی از دهه شصت انتخاب شده‌اند.

نویسنده کتاب مطرح کرده است که: «به دلیل شرایط خاص اجتماعی و سیاسی قبل از انقلاب اسلامی، رمان اجتماعی در این دوره بسیار مورد توجه است و غالب رمان‌های پس از انقلاب ، مضمون اجتماعی دارند. از میان حدود چهل رمان اجتماعی دهه شصت، برای انتخاب و بررسی چند رمان شاخص مورد نظر قرار گرفته است. در انتخاب این رمان‌ها به ویژگی‌هایی توجه شده است همچون: رمان از رمان‌های موفق و مطرح دوره خود باشد، ارزش ادبی و هنری قابل قبولی داشته باشد، نویسنده آن صاحب سبک باشد، مضمون رمان در ارتباط با مضامین خانوادگی باشد و..».

با توجه به این ویژگی‌هایی که نویسنده کتاب مطرح کرده است رمان‌های نامبرده ذیل انتخاب شده‌اند:

 «سیندخت» ازعلی‌محمد افغانی، «بادها خبر از تغییر فصل می‌دهند» از جمال میرصادقی، «جای خالی سلوچ» از محمود دولت آبادی، «باغ بلور: از محسن مخملباف، «زمستان: از اسماعیل فصیح، «زمین سوخته» از احمد محمود، «تالار آیینه» از امیرحسن چهلتن.

نویسنده با معرفی کوتاهی از رمان و نویسنده آن مناسبات خانوادگی، روابط و مناسک و مراسم را در هر یک از رمان‌ها تشریح کرده است در پایان نیز به تحلیل جمع‌بندی  در قالب جداول و نمودار پرداخته است.