تفاسیر شیعی و تحولات تاریخی ایران

این کتاب دربردارندهٔ درآمد، مقدمه، سه بخش و همچنین نام¬نماست که هر بخش نیز دربردارندهٔ چند فصل است. دکتر فروغ پارسا که استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است در آغاز این کتاب سدهٔ دهم و یازدهم هجری را در تاریخ شیعه بسیار پر اهمیت قلمداد کرده است چرا که صفویان با بنیان نهادن حکومتی مقتدر، تشیع را مذهب رسمی کشور کردند و این مذهب را به صورت فزاینده¬ای گسترش دادند. رسمیت دادن و گسترش مذهب تشیع نه تنها شعار بلکه عنصر مقوّم حکومت صفویان بود. پشتیبانی پادشاهان صفوی از این مذهب زمینه¬ساز پیدایش ساختار استواری برای نهاد دینی شد که نظام اندیشه¬ای و همچنین اندیشمندان شیعی را پرورش داد .

دکتر پارسا فعالیت¬های فکری عالمان شیعی را در سه مکتب فقیهان اصولگرا، عالمان حکمت¬گرا و عالمان اخباری دسته¬بندی می¬کند و سپس می¬افزاید که دورهٔ صفوی را می¬توان به سه دورهٔ «پیدایی و شکل¬گیری صفویان»، «رشد و شکوفایی صفویان» و «آرامش و تثبیت صفویان» بخش کرد که در هر کدام از این سه دوره، یکی از مکاتب یاد شده غالب و حاکم بوده است .

نویسنده در مقدمهٔ کتاب «تفسیر» را بررسی می¬کند و به معنای لغوی، معنای اصطلاحی، تاریخچهٔ علم تفسیر، روش¬ها و گرایش¬های تفسیری و دیگر مباحث مربوط به تفسیر می¬پردازد. «واژهٔ تفسیر در زبان عربی از ریشهٔ ف¬س¬ر گرفته شده است… این واژه به معنای روشنگری ، تبیین، تفصیل، ایضاح و کشف معانی به کار رفته است.» پارسا در همین بخش به چیستی شیعه – شیعی می¬پردازد و آن را از دید لغوی و نیز اصطلاحی بررسی می¬کند و در ادامه به سه فرقهٔ شیعی دوازده امامی، زیدیه و اسماعیلیان می¬پردازد .

نخستین بخش این کتاب «دوران پیدایی و شکل¬گیری صفویان» نام دارد که نویسنده در آغاز به اوضاع سیاسی – تاریخی روزگار شاه اسماعیل اول، روزگار شاه طهماسب یکم، روزگار شاه اسماعیل دوم و شاه محمد خدابنده پرداخته است. در ادامه نویسنده اوضاع فرهنگی- مذهبی تشیع را پیش از حکومت صفوی و پس از آن بررسی کرده است. با مسلمان شدن غازان خان، توجه به شیعیان بسیار مهم جلوه کرد چنانکه او برای شیعیان دارالسیاده ساخت. جانشین غازان خان که اولجایتو نام داشت، نام خلفا را از خطبهٔ نماز انداخت و مدرسهٔ سلطانیه و مدرسهٔ سید و ربع رشیدی را به آموزش طلاب و علمای شیعه اختصاص داد و به امرا و مردم دستور داد تا به تشیع بگروند. خدمات اولجایتو به تشیع چنان بودکه شیعیان او را سلطان محمد خدابنده نام نهادند .

سربداران در سبزوار، آل¬جلایر در آذربایجان و عراق عرب، خاندان مرعشی در مازندران، حکومت-های محلی شیعی بودند که پس از ایلخانیان فرمان می¬راندند. سپس در دورهٔ حکومت تیموریان علمای شیعی در رشته¬های گوناگونی همچون حدیث و فقه و فلسفه و چیزهایی از این دست به فعالیت می-پرداختند. پسان¬تر آق¬قویونلوها و قراقویونلوها در آذربایجان و عراق عرب به حکومت پراختند که تا اندازه¬ای گرایش¬هایی به شیعه داشتند .

نویسنده در ادامه از شاه اسماعیل اول پادشاه صفوی می¬گوید که چگونه برخلاف دیدگاه قزلباشان که به دلیل چیرگی مذهب تسنن در تبریز، شاه اسماعیل را از اعلان رسمی مذهب تشیع در ایران منع می¬کردند، او به مسجد آدینهٔ تبریز رفت و خطبه به نام امامان شیعه خواند و تشیع را مذهب رسمی ایران کرد .

فصل سوم این کتاب «تفاسیر شیعی دوران پیدایی و شکل¬گیری صفویان» نام گرفته است که به تفسیرهای نوشتهٔ افرادی چون غیاث¬الدین منصور دشتکی، مولی کمال¬الدین الهی، علی بن حسن زواره¬ای و مولی فتح¬الله کاشانی پرداخته شده است .

بخش دوم که «دوران رشد و شکوفایی» نام دارد دربردارندهٔ دو فصل «اوضاع فرهنگی- سیاسی دوران شاه عباس» و «تفاسیر شیعی دوران شاه عباس» است. در فصل نخست از قلع و قمع امیران سرکش قزلباش، صلح و سازش با عثمانیان، سرکوب ازبکان، ایمن کردن راه¬ها و ساختن کاروانسراها، نوسازی ساختار دیوانی، بنیان نهادن نیروی نظامی نوینی از گرجی¬ها و چرکس¬ها به نام شاهسون به دست شاه عباس سخن رفته است. در فصل دوم نیز از تفسیرهای افرادی چون شیخ بهایی و میرداماد سخن به میان آمده است .

بخش سوم «دوران ثبات و آرامش صفویان» نام دارد که دربردارندهٔ سه فصل به نام¬های «اوضاع تاریخی- سیاسی»، «اوضاع فرهنگی- مذهبی» و «تفاسیر شیعی دوران ثبات و آرامش صفویان» است. فصل نخست با سرگذشت چهارده سالهٔ شاه صفی آغاز می¬شود که در این دوران غریب شاه در گیلان و سپس درویشی با ادعای نیابت امام زمان قیام می¬کنند که هر دو سرکوب می¬شوند. همچنین شاه صفی به سرکوب و کشتن کسانی پرداخت که از سوی آنان احساس خطر می¬کرد. در این دوره سپاه مراد چهارم سلطان عثمانی به ایران لشکر کشید که ایروان و نخجوان و آذربایجان و سرانجام بغداد را تسخیر کرد که بر پایهٔ عهدنامهٔ ذهاب، بغداد به عثمانیان واگذار شد .

فصل دوم با مبانی مشروعیت پادشاهان آغاز می¬شود که ایدهٔ مشهور در بین عالمان دین این بود که اگرچه حکومت راستین از آن خدا و رسول و امامان است اما در زمان غیبت امام، شاه جانشین بر حق اوست و پادشاهی¬اش مشروعیت دارد. شاه عباس دوم با اهل سنت و زرتشتیان مدارا داشت اما چنانکه در تاریخ آمده است گاه یهودیان و مسیحیان به اجبار مسلمان می¬شدند .

فصل سوم دربارهٔ تفاسیر شیعی است که به تفسیرهای افرادی چون مولی محسن فیض کاشانی پرداخته شده است. فیض بر این باور بود که تنها خداوند است که ظهور همیشگی دارد و پنهان نمی¬شود و این دنیاست که در نهان است؛ درحالی¬که مردم به دلیل شدت ظهور خداوند و نداشتن چشم باطنی، عکس این معنا را می¬فهمند که شعر «همهٔ عالم به نور است پیدا/ کجا او گردد از عالم هویدا؛ زهی نادان که او خورشید تابان/ به نور شمع جوید در بیابان» دربارهٔ همین مفهوم است .